بلاک‌چین بیت کوین هنوز هم اصلی‌ترین و بزرگترین بلاک‌چین دنیای ارزهای دیجیتال است و هنوز هم بیش از ۵۰ درصد از ارزش کلی بازار دارایی‌های دیجیتال را در اختیار دارد. یکی از مهم‌ترین دلایل موفقیت و ثبات این بلاک‌چین در طی بیش از یک دهه گذشته، توان محاسباتی بسیار عظیمی است که صرف تامین امنیت و تایید تراکنش‌های این شبکه می‌شود. این توان محاسباتی توسط دستگاه‌های ماینر بیت کوین که به طور خاص برای استخراج این ارز دیجیتال طراحی و بهینه سازی شده‌اند، تامین می‌شود. ما در این مقاله قصد داریم ضمن ارائه راهنمای انتخاب بهترین ماینر بیت کوین، شما را با جدیدترین مدل‌های این دستگاه در سال ۲۰۲۴ آشنا کنیم.

دستگاه ماینر بیت کوین چیست؟

می‌دانیم که بلاک‌چین بیت کوین برای تایید تراکنش‌ها و تولید بلاک‌های جدید از الگوریتمی با نام گواه اثبات کار (PoW) استفاده می‌کند. در این روش ماینرها قدرت محاسباتی سخت‌افزارهای ماینینگ خود را در یک شبکه غیرمتمرکز به اشتراک می‌گذارند و برای حل مسائل بسیار پیچیده ریاضی که توسط بلاک‌چین بیت کوین و با استفاده از الگوریتم هشینگ SHA256 تعیین می‌شود، رقابت می‌کنند.

در سال‌های اول عرضه بیت کوین، هش ریت (Hashrate) یا همان توان محاسباتی کلی شبکه بسیار پایین بود و هر کسی می‌توانست با استفاده از کامپیوتر خانگی خود بیت کوین استخراج کند؛ اما با افزایش محبوبیت و همینطور قیمت بیت کوین در دنیا، سختی شبکه هم روز به روز افزایش یافت و کار به جایی رسید که سخت‌افزارهای معمولی دیگر نمی‌توانستند امنیت شبکه را تامین کنند. این جا بود که پای دستگاه‌های اختصاصی ماینینگ به صنعت کریپتو باز شد.

این دستگاه‌ها که با نام اسیک (ASIC) شناخته می‌شوند، سخت‌افزارهایی هستند که به طور خاص برای استخراج ارزهای دیجیتال طراحی و تولید می‌شوند. دستگاه‌های اسیک یا همان دستگاه استخراج بیت کوین، تنها با الگوریتم هش SHA256 سازگار هستند و تنها رمزارزهایی را استخراج می‌کنند که از این الگوریتم استفاده می‌کنند. برای آشنایی بیشتر با مفاهیم و اصطلاحات استخراج بیت کوین می‌توانید به مقاله آموزش استخراج بیت کوین مراجعه کنید.

معیارهای انتخاب دستگاه‌های ماینر بیت کوین

اسیک‌های بیت کوین دستگاه‌های بسیار پرمصرف، پر سروصدا و گران‌قیمتی هستند و خرید و نگهداری آنها احتیاج به تحقیق و مهارت زیادی دارد. دقت داشته باشید که کار استخراج بیت کوین و دیگر ارزهای دیجیتال با دستگاه‌های اسیک یک کار تمام‌وقت و حرفه‌ای است و نباید به آن به چشم یک سرگرمی نگاه کرد. هنوز هم هستند کسانی که به دنبال استخراج بیت کوین با گوشی موبایل هستند؛ در حالی‌که حتی با هر ماینری هم نمی‌توان به‌راحتی به درآمد قابل قبول رسید.

شاید در نگاه اول اینطور به نظر برسد که با اتصال این دستگاه به برق و تنظیم اولیه آن کار تمام است و تنها کاری که باقی خواهد ماند، برداشت بیت کوین‌هایی است که به کیف پول ما ارسال می‌شوند؛ اما قضیه به سادگی‌ها نیست. بهتر است در ادامه به مهمترین معیارهای خرید یک دستگاه ماینر بیت کوین بپردازیم.

  • هش ریت: هش ریت هر دستگاه ماینر بیت کوین در واقع سرعت یا توان محاسباتی آن دستگاه در حل مسائل پیچیده ریاضی است و بر حسب هش بر ثانیه (H/s) محاسبه می‌شود. هر چه هش ریت یک دستگاه بالاتر باشد، شانس آن برای دستیابی به پاداش تایید تراکنش‌ها و بلاک‌ها افزایش می‌یابد.
  • بهره‌وری انرژی: مهم‌ترین نکته‌ای که بعد از هش ریت باید در نظر گرفت بهره‌وری انرژی (Energy Efficency) دستگاه است. میزان بهره‌وری انرژی هر دستگاه ماینر برحسب ژول بر تراهش (J/TH) سنجیده می‌شود و هر چه مقدار بهره‌وری انرژی پایین‌تر باشد، آن دستگاه بهره‌وری انرژی بهتری دارد. دستگاهی با بهره‌وری انرژی پایین‌تر، می‌تواند تعداد هش بیشتری را با انرژی کمتری تولید کند. برای اینکه بفهمید بهره‌وری کدام ماینر بهتر است کافی است هش ریت و میزان مصرف برق آنها را با هم مقایسه کنید. برای مثال اگر هش ریت دو دستگاه ماینر ۲۵۰ تراهش باشد، اما میزان برق مصرفی یکی کمتر باشد، آن دستگاه بهره‌وری انرژی بهتری دارد و می‌توان آن را به فهرست بهترین دستگاه استخراج (Miner) بیت کوین اضافه کرد.
  • قیمت: ماینرهای جدیدتر معمولا هش ریت بالاتر و بهره‌وری انرژی بهتری دارند، اما خرید آنها همیشه بهترین انتخاب نیست. دقت کنید که قیمت ماینرهای ارزهای دیجیتال به طور لحظه‌ای با قیمت روزانه بیت کوین و همچنین دلار بالا و پایین می‌شود و به هیچ وجه ثابت نیست.
  • بازگشت سرمایه: شاید مهمترین نکته برای انتخاب یک دستگاه ماینر، زمان لازم برای بازگشت سرمایه‌ای است که صرف خرید آن کرده‌اید. یکی از قانون‌های نانوشته صنعت ماینینگ این است که بهتر است همیشه سعی کنید ماینری را انتخاب کنید که تا حداکثر ۷ ماه تا یک سال پس از خرید بتواند سرمایه شما را جبران کند.
  • تعرفه برق مصرفی: شرکت توانیر هر سه ماه یکبار تعرفه‌های مصرف برق را بر اساس نوع کاربرد آنها تعیین می‌کند. برای مثال شرکت توانیر تعرفه برق استخراج رمزارز در سه ماهه تابستان سال جاری را ۲٬۸۲۳ تومان تعیین کرده است که مبلغ بسیار بالایی محسوب می‌شود.

البته دقت کنید که استخراج رمزارز با استفاده از سایر تعرفه‌های شرکت توانیر مانند تعرفه خانگی، تجاری، صنعتی و کشاورزی از نظر قوانین کشور و وزارت نیرو جرم تلقی می‌شود و در صورت تخلف از آن علاوه بر ضبط و مصادره تجهیزات ماینینگ، جریمه‌های مالی بسیار سنگینی در انتظار فرد خاطی خواهد بود.

این باور اشتباه وجود دارد که هرکسی بیت کوین استخراج می‌کند، سود خوبی به دست می‌آورد. کسب سود از این روش به عوامل بسیاری مربوط است و شما باید با در نظر گرفتن این فاکتورها و هم‌چنین وضعیت بازار و قیمت ارز دیجیتال، ببینید که آیا خرید یک دستگاه ماینر بیت کوین برای شما سودآوری دارد یا خیر.

بهترین دستگاه‌های ماینر بیت کوین در سال ۲۰۲۴

مرحله بعدی، انتخاب بهترین دستگاه‌ ماینر برای استخراج بیت کوین است و ما سعی کرده‌ایم با بررسی تعداد زیادی از این دستگاه‌های ماینر بیت کوین، بهترین آنها را معرفی کنیم.

ما در این فهرست سعی کردیم تمام معیارهای ذکرشده در بخش قبلی مقاله را در نظر بگیریم و دستگاه‌هایی را انتخاب کنیم که مطابق نیازها و محدویت‌های ماینرهای ایرانی باشند. توجه داشته باشید که اسیک‌های قدیمی‌تر و همچینین اسیک‌هایی که هنوز به بازار عرضه نشده‌اند، در این فهرست جایی ندارند.

Antminer S19 XP Hyd (255Th)

بهترین ماینر بیت کوین برای افراد حرفه‌ای و فارم‌های ماینینگ

ماینر بیت کوین Antminer S19 XP Hyd (255Th)

مشخصات فنی:

  • شرکت سازنده: Bitmain
  • مدل: Antminer S19 XP Hyd (255Th)
  • الگوریتم: SHA-256
  • تاریخ عرضه: اکتبر سال ۲۰۲۲
  • ابعاد: ۲۰۹ × ۱۴۰ × ۴۱۰ میلی متر
  • وزن: ۱۳ کیلوگرم
  • نویز صوتی: ۵۰ دسیبل
  • خنک‌کننده: آبی
  • تعداد فن‌ها: بدون فن
  • توان مصرفی: ۵۳۰۴ وات
  • رابط شبکه: کابل اترنت
  • دمای محیط: ۵ تا ۴۰ درجه سانتیگراد
  • بهره‌وری انرژی: ۲۱ J\Th

شرکت بیت‌مین با عرضه دستگاه ماینر Antminer S19 XP Hydro (255Th) در سال ۲۰۲۲ صنعت ماینینگ ماینینگ را به لرزه در آورد. انت‌ماینر S19 XP Hyd اولین دستگاه مجهز به خنک‌کننده مایع این شرکت بود که توانست با دمای مناسب، آلودگی صوتی پایین و هش ریت بالای خود دل ماینرها را به دست بیاورد. البته نباید نرخ بهره‌وری انرژی بی‌نظیر این دستگاه را هم فراموش کرد. آلودگی صوتی و دمای دستگاه‌های ماینر همیشه یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش‌روی فارم‌های ماینینگ بوده است و انت‌ماینر S19 XP Hyd تا حدود زیادی این مشکل را بر طرف کرده است.

شرکت بیت‌مین نسخه جدیدتر این ماینر با نام تجاری انت‌ماینر S21 XP Hyd را در ماه نوامبر به بازار عرضه خواهد کرد که هش ریت آن ۴۷۳ تراهش در ثانیه خواهد بود.

نکات مثبت:

  • توان پردازشی بی‌نظیر ۲۵۵ تراهش با نرخ بهره‌وری انرژی  ۰/۲۱ (J\Th)
  • نرخ بهره‌وری انرژی بسیار عالی نسبت به دیگر رقبا
  • دمای بسیار مناسب با استفاده از یک خنک‌کننده مایع پیشرفته و کارآمد

نکات منفی:

  • هزینه پیش پرداخت بالا برای خرید و سفارش دستگاه‌های جدید

Antminer S19 Pro (110Th)

بهترین ماینر بیت کوین از نظر نسبت هزینه به توان محاسباتی

ماینر بیت کوین بیت‌مین انت‌ماینر S19 Pro

مشخصات فنی:

  • شرکت سازنده: Bitmain
  • مدل: Antminer S19 Pro (110Th)
  • تاریخ عرضه: ۲۰۲۰
  • ابعاد: ۳۷۰ × ۲۹۰ × ۱۹۵ میلی‌متر
  • وزن: ۱۳/۲ کیلوگرم
  • نویز صوتی: ۷۵ دسیبل
  • تعداد فن‌ها: ۴ عدد
  • توان مصرفی: ۳۲۵۰ وات
  • ولتاژ: ۱۲ وات
  • رابط شبکه: کابل اترنت
  •  دمای محیط: ۵ تا ۴۰ درجه سانتیگراد
  • رطوبت محیط: ۵ تا ۹۵ درصد

هر چند بیش از ۴ سال از عرضه دستگاه بیت‌مین انت‌ماینر S19 Pro به بازار می‌گذرد اما ترکیب قیمت مناسب، بهره‌وری انرژی و هش ریت قابل قبول، این دستگاه را به یکی از انتخاب‌های اصلی ماینرها و فارم‌های استخراج تبدیل کرده است. البته این دستگاه بیشتر برای کسانی مناسب است که به برق صنعتی یا ارزان‌قیمت دسترسی داشه باشند. پاور این دستگاه برخلاف بسیاری از ماینرهای بیت کوین دیگر در آن ادغام شده است و نیازی پرداخت هزینه جداگانه برای پاور نیست.

نکات مثبت:

  • بهترین انتخاب از نظر هزینه نسبت به توان محاسباتی (هش ریت)
  •  عدم نیاز به خرید پاور
  • قیمت بسیار مناسب
  • بازگشت سرمایه سریع

نکات منفی:

  • احتمال این که این دستگاه در طی یک تا دو سال آینده از سوددهی خارج شود وجود دارد.
  • با کمی هزینه بیشتر می‌توان Canaan Avalon Made A1366 را با هش ریت ۱۳۰ تراهش خریداری کرد.

Antminer S21 Pro (234Th)

بهترین ماینر بیت کوین از نظر کارایی و بهره‌وری انرژی

ماینر بیت کوین بیت‌مین انت‌ماینر S21 Pro

مشخصات فنی:

  • شرکت سازنده: Bitmain
  • مدل: Antminer S21 Pro (234Th)
  • بهره‌وری انرژی: ۱۵ J/TH
  • تاریخ عرضه: ژوئیه ۲۰۲۴
  • ابعاد: ۲۹۰ × ۱۹۵ × ۴۰۰ میلی‌متر
  • نویز صوتی: ۷۵ دسیبل
  • تعداد فن‌ها: ۲ عدد ماینر و ۲ عدد پاور
  • توان مصرفی: ۳۵۳۱ وات
  •  وزن: ۱۶/۴ کیلوگرم
  •  دمای محیط: ۵ تا ۴۵ درجه سانتیگراد
  • رطوبت محیط: ۵ تا ۹۵ درصد

دستگاه ماینر Antminer S21 Pro (234Th) از نظر کارایی و بهره‌وری انرژی در میان محصولات هم‌رده خود رقیب ندارد. هر چه میزان بهره‌وری انرژی یا کارآیی یک دستگاه ماینر بیت کوین پایین‌تر باشد، آن دستگاه اتلاف توان و اتلاف حرارتی کمتر و در نتیجه عمر طولانی‌تری خواهد داشت. البته دقت کنید که پاور این دستگاه با برق سه‌فاز کار می‌کند و برای استفاده از برق تک‌فاز باید پاور دیگری خریداری کنید که البته در بازار موجود است.

نکات مثبت:

  • پایین‌ترین میزان بهره‌وری انرژی در میان محصولات هم‌رده خود
  • عمر طولانی دستگاه به دلیل اتلاف توان و حرارت بسیار ناچیز
  • پاور سازگار با برق صنعتی سه‌فاز (در صورت نیاز)

نکات منفی:

  • سنگین‌ترین و بزرگ‌ترین ماینر شرکت بیت‌مین
  • برای اتصال آن به برق تک‌فاز باید پاور دیگری خریداری کنید.

+WhatsMiner M60S

بهترین ماینر بیت کوین شرکت مایکروبی‌تی از نظر کارایی و بهره‌وری انرژی

ماینر بیت کوین +WhatsMiner M60S

مشخصات فنی:

  • شرکت سازنده: MicroBT
  • مدل: +WhatsMiner M60S
  • هش ریت: ۲۱۲ تراهش در ثانیه
  • ابعاد: ۲۲۶ × ۱۵۵ ×‌ ۴۳۰ میلی‌متر
  • وزن: ۱۱/۹ کیلوگرم
  • نویز صوتی: ۷۵ دسیبل
  • تعداد فن‌ها: ۴ عدد
  • توان مصرفی: ۳۶۰۰ وات
  • رابط شبکه: کابل اترنت
  • دما: ۵ تا ۳۵ درجه سانتیگراد
  • رطوبت محیط: ۵ تا ۹۵ درصد

البته شرکت مایکروبی‌تی (MicroBT) ماینرهای جدیدتر و قدرتمندتری مانند مدل‌های M63 و M66 را هم به بازار عرضه کرده است، اما هیچ‌کدام از آنها نمی‌توانند از نظر بهره‌وری انرژی و کارايی با M60S رقابت کنند. برای مثال واتزماینر M66S برای ۲۹۹ تراهش در حدود ۵٬۵۰۰ وات انرژی مصرف می‌کند و درآمد روزانه آن تنها ۲ تا ۳ دلار بیشتر از +M60S است. دستگاه ماینر بیت کوین +M60S به سرعت توانست به یکی از محبوب‌ترین دستگاه‌های فارم‌ها و ماینرهای حرفه‌ای تبدیل شود.

دقت کنید که سری M60 شرکت مایکروبی‌تی شامل سه مدل M60S ،M60 و +M60S است که نباید آنها را با هم اشتباه گرفت.

نکات مثبت:

  • بهره‌وری انرژی عالی
  • توان پردازشی بی‌نظیر ۲۱۲ تراهش با مصرف ۳٬۶۰۰ وات انرژی
  • پایداری عالی و عمر طولانی دستگاه

نکات منفی:

  • پیدا کردن این مدل خاص از ماینرهای واتزماینر در بازار ایران کار آسانی نیست.

WhatsMiner M63S

قوی‌ترین ماینر بیت کوین شرکت مایکروبی‌تی

ماینر بیت کوین WhatsMiner M63S

مشخصات فنی:

  • شرکت سازنده: MicroBT
  • مدل: WhatsMiner M63S
  • تاریخ عرضه: نوامبر ۲۰۲۳
  • ابعاد: ۸۶ × ۶۶۳ ×‌ ۴۸۳ میلی‌متر
  • وزن: ۲۷/۵ کیلوگرم
  • نویز صوتی: ۵۰ دسیبل
  • نوع خنک‌کننده: آبی
  • توان مصرفی: ۷۲۱۵ وات
  • هش ریت: ۳۹۰ تراهش
  • رابط شبکه: کابل اترنت
  • دمای محیط: ۵ تا ۴۰ درجه سانتیگراد
  • رطوبت محیط: ۱۰ تا ۹۰ درصد

دستگاه ماینر WhatsMiner M63S قوی‌ترین مدل از سری ۶۰ ماینرهای شرکت مایکروبی‌تی است در ماه نوامبر سال ۲۰۲۳ به بازار عرضه شد. پاور این دستگاه در داخل آن جاسازی شده است و از خنک‌کننده مایع به جای فن استفاده می‌کند. این دستگاه با ۲۷ کیلو وزن به احتمال زیاد سنگین‌ترین ماینر بیت کوین موجود در بازار است. به هر حال اگر به دنبال خرید یکی از قوی‌ترین دستگاه‌های اسیک بازار می‌گردید و با وزن سنگین و شکل و شمایل خاص آن مشکلی ندارید، می‌توانید WhatsMiner M63S را خریداری کنید.

نکات مثبت:

  • هش ریت بسیار بالای ۳۹۰ تراهش
  • مجهز به خنک‌کننده مایع
  • نویز صوتی بسیار پایین

نکات منفی:

  • وزن بالا و شکل خاص دستگاه
  • قیمت بسیار هنگفت حدودا ۱۰ هزار دلاری
  • بهره‌وری انرژی متوسط (۱۹ ژول)

Antminer S21 Hyd (335Th)

قوی‌ترین ماینر بیت کوین شرکت انت‌ماینر

ماینر بیت کوین Antminer S21 Hyd (335Th)

مشخصات فنی:

  • شرکت سازنده: Bitmain
  • مدل: Antminer S21 Hyd (335Th)
  • هش ریت: ۳۳۵ تراهش
  • تاریخ عرضه: فوریه ۲۰۲۴
  • ابعاد: ۲۰۹ × ۱۷۰ × ۴۱۰ میلی‌متر
  • نویز صوتی: ۵۰ دسیبل
  • وزن: ۱۳/۱ کیلوگرم
  • توان مصرفی: ۵۳۶۰ وات
  • رابط شبکه: کابل اترنت
  • دمای محیط: ۵ تا ۴۵ درجه سانتیگراد
  • رطوبت محیط: ۵ تا ۹۵ درصد

دستگاه ماینر S21 Hyd در واقع نسخه جدیدتر و قوی‌تر S19 Hyd است که در ماه فوریه ۲۰۲۴ (بهمن ۱۴۰۲) به بازار عرضه شد. هش ریت انت‌ماینر S19 Hyd با مصرف تقریبا همین مقدار توان الکتریکی (۵۳۶۰ وات) برابر با ۱۵۸ تراهش بود که این نشانه تعهد شرکت انت‌ماینر به پیشرفت و نوآوری و همچنین به‌کارگیری فناوری‌های سخت‌افزاری جدیدتر در محصولات خود است. میزان بهره‌وری انرژی این دستگاه با توجه به توان پردازشی بسیار بالای آن بی‌نظیر است. شاید تنها ایرادی که بتوان به آن گرفت قیمت نسبتا بالای حدودا ۴٬۰۰۰ هزار دلاری آن باشد.

شاید بتوان گفت که دستگاه  Antminer S21 Hyd (335Th) در حال حاضر بهترین دستگاه ماینر بیت کوین بازار است.

نکات مثبت:

  • بهره‌وری انرژی بسیار عالی (۱۶ J/Th)
  • نویز صوتی بسیار پایین
  • مجهز به خنک‌کننده آبی
  • هش ریت بی‌نظیر ۳۳۵ تراهش

نکات منفی:

  • ابعاد نسبتا بزرگ ماینر
  • قیمت نسبتا بالای آن در بازار ایران

چند نکته پایانی در مورد خرید دستگاه‌های ماینر بیت کوین در ایران

شرایط کار استخراج ارزهای دیجیتال، به خصوص بیت کوین، در ایران با بقیه کشورها کمی متفاوت است. شاید در نگاه اول این طور به نظر برسد که به دلیل ارزان بودن تعرفه برق مصرفی در ایران، مخصوصا نسبت به کشورهای توسعه‌یافته، دولت از این کار به عنوان یک کسب‌وکار حمایت خواهد کرد؛ اما در عمل به دلیل ظرفیت پایین شبکه برق کشور و همچنین عدم وجود یک سیاست مشخص و شفاف در این زمینه، این چنین نیست.

در پایان قصد داریم نکاتی را به شما گوشزد کنیم که دانستن آنها به طور حتم در زمان خرید و برنامه‌ریزی پروژه‌های ماینینگ برای شما مفید خواهد بود.

  • بهترین زمان خرید دستگاه‌های ماینر بیت کوین، چه در ایران و چه در هر جای دیگر جهان، در زمان بازارهای نزولی (خرسی) است. معمولا فروشگاه‌ها مدتی بعد از سقوط بازار، دستگاه‌های خود را به حراج می‌گذارند و محصولات خود را، بسته به شدت ریزش قیمت بیت کوین، با ۲۰ تا ۴۰ درصد تخفیف به فروش می‌رسانند.
  • بهتر است محصولات خود را به صورت قانونی و از فروشگاه‌هایی تهیه کنید که به صورت قانونی فعالیت می‌کنند. دستگاه‌های غیرقانونی با قیمت‌های پایین‌تر جذاب، وسوسه‌کننده هستند؛ اما نمی‌توان ریسک‌ها و مشکلات آن‌ها را نادیده گرفت.
  • دقت کنید که کسب درآمد از طریق استخراج بیت کوین یک کسب‌وکار نسبتا پرریسک است و نباید بدون انجام تحقیقات و کسب مهارت‌های لازم وارد آن شد.
  • هم‌اکنون برخی از ماینرها به جای خرید دستگاه، به سراغ استخراج ابری بیت کوین می‌روند و توان محاسباتی موردنیاز خود را اجاره می‌کنند که این روش نیز مزایا و معایب خود را دارد.

جمع‌بندی

استخراج بیت کوین دیگر مثل سال‌های اولیه پیدایش این ارز دیجیتال آسان نیست و برای کسب سود از این روش، نیازمند خرید تجهیزات ویژه‌ای هستید. این تجهیزات ویژه ماینر نام دارند و به شما کمک می‌کنند در رقابت با سایرین، بتوانید سریع‌تر نتیجه بگیرید و پیروز شوید. بهترین دستگاه ماینر بیت کوین را نمی‌توان به‌سادگی انتخاب کرد. به همین خاطر ما در این مطلب به ویژگی‌های این دستگاه پرداختیم و توضیح دادیم که کدام مدل‌ها می‌توانند عملکرد بهتری داشته باشند. آیا شما تجربه خرید دستگاه ماینر بیت کوین را دارید؟ آیا تاکنون پاداشی از استخراج به‌دست آورده‌اید؟ نظرات خود را با ما در میان بگذارید.